استفاده از فراورده هاي فرعي كشاورزي به عنوان منابع الياف غير علوفه اي در تغذيه دام

ملك حسين دلاور و غزاله بهرامي

مقدمه

   بخش عمده جيره غذایی نشخواركنندگان را از گذشته هاي دور محصولات زراعي همچون غلات، دانه هاي روغني و علوفه ها تشكيل مي دهند، اما روند افزايشي رشد جمعيت انساني و دامي در طي ساليان اخير و رقابت بر سر منابع غذايي به ويژه غلات موجب افزايش قيمت اين مواد خوراكي و افزايش فشار براي توليد آنها در هر واحد سطح زير كشت شده است. امروزه در كنار واحدهاي كشاورزي، كارخانجات مختلفي در جهت فرآوري محصولات كشاورزي ايجاد شده كه طي فرآوري اين محصولات، علاوه بر مواد غذايي مورد استفاده توسط انسان، مقدار قابل توجهي از فرآورده هاي فرعي كشاورزي[1] نيز توليد مي شود كه بسياري از آنها بدون استفاده، دور ريخته مي شوند و بعنوان عامل آلودكننده محيط زيست شناخته مي شوند. كمبود مواد خوراكي مورد استفاده در تغذيه دام از يك طرف و بالا رفتن قيمت آنها از طرف ديگر، متخصصين اين علم را بر آن داشت تا به فكر استفاده از منابع خوراكي غير متعارف همچون ضايعات كشاورزي و فرآورده هاي فرعي كارخانجات صنايع غذايي در تغذيه دام بيفتند. اغلب اين فراورده هاي فرعي به دليل داشتن الياف بالا مي توانند به عنوان منابع اليافي غيرعلوفه اي^[2](NFFS) در تغذيه دام مورد استفاده قرار گيرند. از مهمترين اين فراورده ها مي توان به سبوس غلات، تفاله چقندر قند، خوراك گلوتن ذرت، كنجاله دانه هاي روغني، تفاله ها و پوست خارجي ميوه ها اشاره كرد.

تاريخچه استفاده از منابع الياف غير علوفه اي در تغذيه دام  

      تغذيه فراورده هاي فرعي و ضايعات كشاورزي به نشخواركنندگان موضوع جديدي نيست و قرنهاست كه از اين محصولات در تغذيه نشخواركنندگان استفاده مي شود. اولين مطالعات در اين باره به حدود يك قرن پيش بر ميگردد، اما امروزه توجه به اين فراورده ها به عنوان منابع الياف غيرعلوفه اي افزايش بيشتري يافته است. بخشي از اين توجه به دليل افزايش توليد اين فراورده ها همراه با گسترش صنايع و كارخانجات تبديلي كشاورزي و بخشي به خاطر كمبود مواد خوراكي مورد نياز دام، همراه با افزايش تعداد دام است. در گذشته فراورده هاي فرعي همانند سبوس، تفاله چغندر و ملاس در تغذيه دام استفاده مي شد، اما امروزه ساير محصولات فرعي همچون بقاياي حاصل از فرآوري ميوه ها و سبزيجات، آب پنير و ضايعات حاصل از پختن نيز قابل دسترس مي باشند كه مي توانند در هنگام تنظيم جیره های کاملا مخلوط (TMR)، جایگزین سایر اجزای جیره شوند. جایگزیني دانه ذرت با پوسته سویا و یا ترکیب پوسته سویا و پوسته پنبه دانه، نمونه هايی از اين گونه تجربه ها است. منابع الياف غيرعلوفه اي به لحاظ قيمت، فراهمي و تركيب شيميايي متفاوتند و ارزش غذايي اين فراورده ها علاوه بر خوشخوراكي به مقدار پروتئين، الياف، قابليت هضم ماده آلي و انرژي زايي آنها بستگي دارد و حداكثر استفاده از اين محصولات در جيره دام بستگي به عوامل فوق دارد.

مزاياي استفاده از منابع الياف غير علوفه اي در تغذيه دام

      استفاده از ضايعات و فراورده های فرعي كشاورزي در تغذيه دام داراي چندين مزيت است كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي گردد.

1-     استفاده از فراورده هاي فرعي كشاورزي به عنوان منابع الياف غيرعلوفه اي در خارج از صنعت پرورش دام محدود بوده، لذا استفاده از اين منابع در تغذيه دام موجب ميگردد كه هر واحد ماده مغذي در مقايسه با خوراك هاي معمول با قيمت كمتري در اختيار دام قرار گيرد و وابستگي حيوانات به خوراك هاي مورد استفاده توسط انسان مثل غلات كاهش یابد.

2-     با کاربرد منابع الياف غيرعلوفه اي در تغذيه دام مشكلات زيست محيطي حاصل از دفع اين ضايعات به محيط و هزينه مالي كه هر ساله صرف دفع اين ضايعات مي گردد، از بين مي رود.

3-     اين منابع بسته به فراهمي و قيمت ميتوانند جايگزين هر دو بخش علوفه اي و كنسانتره اي جيره گردند، مخصوصا هنگامي كه منابع كربوهيدراتي محدود باشد.

4-     از مزاياي ديگر كاربرد منابع الياف غير علوفه اي در تغذيه دام اين است كه اين منابع عموما در مقايسه با منابع علوفه اي غلظت انرژي بالاتري داشته و حجم و فضاي كمتري از دستگاه گوارش را اشغال مي كنند، لذا مصرف خوراك در هنگاميكه فيبر خوراك از منابع الياف غيرعلوفه اي تامين مي گردد، در مقايسه با زمان استفاده از منابع علوفه اي، كمتر محدود مي شود.

5-     برخي از منابع الياف غيرعلوفه اي داراي ارزش تغذيه اي بالايي بوده و مي توانند علاوه بر الياف قابل هضم، ديگر مواد مغذي با ارزش همچون انرژي، پروتئين، مواد معدني، اسيدهاي چرب و پروتئين غير قابل تجزيه در شكمبه را براي حيوان تامين نمايند. علاوه بر اين، منابع الياف غيرعلوفه اي در مقايسه با غلات احتمال بروز اسيدوز را كاهش مي دهند، زيرا سرعت تخمير آنها در مقايسه با غلات كندتر و تخمير آنها منجر به توليد اسيدلاكتيك كمتري مي گردد.